دولت ملوک هرمز از برجستهترین عوامل در تجارت دریای خلیجفارس و دریای عمان در عصر ایلخانان ایران بود.
دولت دریایی هرمز توسط محمد درم کو بنیاد گذارده شد و تا روزگار سقوط در قرن 10 هجری از عوامل موثر و لاینفک در تحولات اقتصادی سرحدات جنوب و جنوب شرقی ایران بود.
در دوره حکومت رکنالدین محمودبن احمد قلهاتی از رهبران قدرتمند ملوک هرمز که به مدت 35 سال به حکومت پرداخت با گسترش حکومت بحری خود بر بخشهای وسیعی از سرزمینهای واقع در جنوب تنگه هرمز استیلا یافت
توانمندی دریایی و تجهیز به انواع بحریه(ناو) نظامی و تجاری، حاکمیت بر مناطق مهم اقتصادی در شمال و جنوب تنگه هرمز از جمله جزیره کیش و فروپاشی حکومت اتابکان فارس در روزگار ابش خاتون که فارس را تا مدتهای مدید دچار بینظمی و عدم مرکزیت سیاسی کارآمد کرد، از عوامل موثر در این فرآیند بودند.
توسعه قدرت نظامی و اقتصادی رکنالدین محمود قلهاتی سبب تقابل او با امرای مغول فارس گردید. سونجاق (سوغنجاق) سردار مغول در سال 671 هـ به جزایر و سواحل خلیجفارس لشکرکشی کرد و جزیره کیش را به تصرف خود درآورد .
در زمان حکومت امیربهاءالدین ایاز مظفری (692-711ق) مرکز حکومت ملوک هرمز از هرمز ساحلی به جزیره جرون یا هرمز انتقال یافت. این رخداد که حدود سال 700 هجری انجام گرفت، نقش موثر این منطقه را در مبادلات اقتصادی خلیجفارس افزون ساخت .ملوک هرمز با تصرف کیش، خارک و اندرابی(هندورابی)، هرمز ساحلی، قشم و بخشهایی از سرزمینهای جنوب تنگه هرمز در زمان قطبالدین تهمتن به بیشترین حد اقتدار خود رسیدند .
سرزمین عمان نیز در تجارت دریایی خلیجفارس و دریای عمان در روزگار ایلخانان نقش مهمی داشت. بخش عمدهای از فعلوانفعالات بازرگانی این حوزه آبی در عمان صورت میگرفت و جایگاه مناسبی برای تقاطع، بارگیری و باراندازی و تدارکات کشتیهای ملل گوناگون و ترانزیت کالاهای گرانقیمت فراوان بود.
سرزمین عمان در ادوار باستان به نام مزون (ماگان، ماجان، مازون) خوانده میشد (The و بهطور سنتی همراه با بحرین یا دیلمون و مکران یا ملوخ، تثلیث تجاری قدرتمندی را تشکیل میداد که با حلقه ارتباطی آن در اقیانوس هند و تمدن موهنجودارو و هارپا کامل میشد .
عمانات همواره بخشی از سرزمین ایران محسوب میشد؛ این فرآیند از عصر باستان تا ادوار پس از اسلام بهویژه تا قرن هشتم هجری استمرار یافت.
در دوره حکومت سلاجقه کرمان، حاکمیت عناصر ایرانی بر عمان تثبیت شد (خبیصی،کتاب تاریخ آل سلجوق }
اتابک ابوبکر سلغوری با لشکرکشی مستقیم حاکمیت ایران را بر این منطقه و سایر بخشهای جنوبی تنگه هرمز اعاده نمود.
محمود قلقهاتی، از ملوک قدرتمند امرای هرمز، شهر قلهات در عمان را بهعنوان مرکزی برای نظارت بر بخشی از فعل و انفعالات اقتصادی خلیجفارس و دریای عمان انتخاب و در آن ساکن شد (منبع نطنزی). قطبالدین تهمتن هرموزی نیز بر عمان و توابع آن استیلا داشت.
همزمان با عصر ایلخانان، سلسله بنینبهان که خراجگزار ایران شمره میشدند، در عمانات حکومت میکردند .
سرزمین عمان بهویژه در بخشهای ساحلی و ظفار بهدلیل خاک حاصلخیز، آب کافی و آب و هوای مرطوب و حارهای اقیانوسی از تولیدکنندگان عمده محصولات کشاورزی و تامینکننده قسمتی از مایحتاج غذایی مناطق مختلف خلیجفارس بود.
نارگیل، خرما، جو و گندم، پنبه، موز سبز، ارزن، انبه، نیشکر، لوز، انواع مرکبات و سبزیجات از محصولات زراعتی آن بهشمار میرفت.
ابنبطوطه که حدود سالهای 684هـ / 1285م در عمانات بوده است، با تاکید بر حاکمیت امرای هرمزی بر عمان، ضمن برشمردن قابلیتهای زراعی، از صادرات موز و خرمای آن به جزیره هرمز سخن گفته است.
تنوع محصولات کشاورزی در عمان جنوبی و ظفار که گاه محدوده ارضی آن تا تنگه بابالمندب عدن نیز گسترش مییافت بیشتر بود.
مهمترین و مشهورترین محصول زراعتی این منطقه گیاه کندر یا عود، صمغ و مواد خوشبوکننده بود.بخش عمدهای از محصولات دریایی عمان به عدن، بصره و سواحل شمالی خلیج فارس صادر میشد.
دامپروری و پرورش گاو و گوسفند، بز و شتر نیز که سابقه آن به ادوار باستان میرسید، رواج کامل داشت. به نوشته ابنبطوطه کوهنشینان عمان و ظفار به تربیت اسبان عربی میپرداختند در واقع، عمان مهمترین مرکز تجارت ملوک هرمز در سراسر کرانههای شمالی و جنوبی خلیجفارس برای صادرات اسب به اقصینقاط جهان بهخصوص هندوستان بود. صید مروارید و صادرات آن نیز در آبهای عمانات صورت میگرفت .
عمان با داشتن بندرگاهها و بازارهای نیکو مبدا و مقصد بسیاری از بحریه(ناو)های تجاری بود که به خلیج فارس و دریای عمان رهسپار میشدند. بنادر عمان پلی میان تجارت ملوک هرمز و کشورهای دوردست هند و چین بهویژه سواحل ثروتمند شمالی و ایران ایلخانی بود.
مارکوپولو از بنادر آباد ظفار که پذیرای کشتیهای فراوان از ملل مختلف بود، یاد کرده است. در این بنادر، بازرگانان هندی از نظر ثروت و تعداد برتر بودند .
ابنبطوطه نیز بازارهای خوب بندر قلهات را توصیف کرده است که بیشتر مردم آن تاجر پیشهاند و از تجارت با هند گذران میکنند .
سرزمین عمان علاوهبر قابلیت تجاری گسترده، میتوانست به علت شرایط جغرافیایی خود پیونددهنده بازرگانان ایران و سایر نقاط جهان با دیگر امارات خلیج فارس بهویژه امارات متصالحه و حجاز و عربستان باشد.
ارتباطات سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بین عمانات و جزایر ایرانی شمال خلیج فارس آنچنان تنگاتنگ بود که به نوشته ادریسی جزیره قشم تا قرن ششم هجری هنوز اباضی مذهب بودهاند که مذهب غالب مردم عمان بوده است . بنادر عدن و یمن با استیلا بر تنگه بابالمندب از مراکز مهم در اقتصاد خلیج فارس و دریای عمان بودند که ارتباطات مستحکمی آنان را با عمانات پیوند میداد؛ چنانکه نمیتوان به آسانی تفکیک مشخص جغرافیایی و اداری را میان این دو سرزمین دریافت .
تحقیق و جمع آوری مطالب :کاظم گلخنی